فعالیت ماگمایی کششی پشت‌ کمانی در حوضه الیگومیوسن لبه شمالی ایران‌ مرکزی

فرورانش صفحه اقیانوسی نوتتیس به زیر لبه جنوبی ایران ‌مرکزی سبب ایجاد حوضه‌های کششی پشت ‌کمانی در طول مزوزوییک و سنوزوییک در پشت کمان ماگمایی ارومیه- دختر شده است. پژوهشگران مختلف به تشکیل حوضه‌های اقیانوسی پشت ‌کمانی نایین، سبزوار و سیستان در ایران‌ مرکزی در زمان مزوزوییک اشاره کرده‌اند. ولی درباره ایجاد چنین حوضه‌هایی در زمان سنوزوییک، مطالعات کم هستند. حوضه کششی فروافتاده پشت ‌کمانی الیگومیوسن ایران مرکزی، دربردارنده توالی‌های رسوبی محیط‌های کششی درون قاره‌ای به همراه سنگ‌های ماگمایی با ترکیب بازیک قلیایی است. این سنگ‌های ماگمایی، به هردو صورت نفوذی (گابرویی) و خروجی (بازالتی) در میان مارن‌های سرخ ژیپس‌دار الیگومیوسن (سازندهای سرخ) برونزد دارند. در این پژوهش، روانه‌های بازالتی موجود در توالی رسوبی تخریبی- تبخیری الیگومیوسن بخش‌های گسترده‎ای از حوضه رسوبی لبه شمالی ایران ‌مرکزی، از شاهرود تا سبزوار به طول حدود 300 کیلومتر مورد مطالعه قرار گرفته است. این روانه‌ها به‌صورت میان‌چینه‌ای با واحدهای رسوبی الیگومیوسن دیده می‌شوند و در منطقه کلاته‌سادات در جنوب باختر سبزوار، دست کم 5 روانه بازالتی را به‎صورت متناوب در میان مارن‌های سرخ می‌توان دید. این سنگ‌های بازالتی (با ترکیب الیوین‌بازالت تا بازالت)، دارای بافت‌های پورفیری، گلومروپورفیری و جریانی هستند و از درشت‎بلورهای الیوین،کلینوپیروکسن و پلاژیوکلاز، در زمینه‌ای شیشه‌ای تا میکرولیتی تشکیل شده‌اند. بر پایه داده‌های ژئوشیمیایی، ماگمای سازنده این سنگ‌ها دارای ماهیت قلیایی سدیک، سرشار از عناصر سنگ‎دوست بزرگ یون (LILEs) و عناصر خاکی کمیاب سبک (LREEs)، تهی از عناصر خاکی کمیاب سنگین (HREEs) و بدون ناهنجاری منفی از عناصر با شدت میدان بالا (HFSEs) بوده است. این بازالت‌ها، ویژگی‌های ژئوشیمیایی ماگما‌های بازالتی منشأ گرفته از منابع گوشته‌ای تعدیل‌ شده گارنت ‌لرزولیتی غنی‌شده، در زیر مناطق قاره‌ای محیط‌های کششی پشت‌کمانی را نشان می‌دهند.